Horeweg, A. (2022). Als je leerling stil is. Wia wij-leren

 Als je na de eerste weken van het schooljaar de klas doorneemt met de intern begeleider of gedragsspecialist, zijn er altijd een paar namen waar je moeilijk opkomt. Van die kinderen heb je nog geen beeld in zijn hoofd. Je weet weinig of niets van ze. Over die leerlingen gaat dit artikel.

De leerkracht van groep 5 vertelt tijdens het tienminutengesprek aan de ouders van Marit dat hij zich echt zorgen maakt: ‘Ik maak me zorgen om Daan. Hij durft eigenlijk nergens aan mee te doen, hij voetbalt bijvoorbeeld niet mee in de pauze. Als ik niet heel goed oplet, vergeet ik dat hij er is.’ De moeder van Daan reageert niet zoals de leerkracht had verwacht: ‘Daan heeft het erg naar zijn zin. Hij vindt het fijn om rustig op de achtergrond zijn. Voetbal vindt hij niet leuk, hij loopt veel liever rustig een beetje rond, kijkend naar anderen.

Dit artikel gaat over ‘het stille kind’. Dat moet ik meteen nuanceren, want ‘het’ stille kind bestaat natuurlijk niet. Ik bedoel er een heel diverse groep kinderen mee. Kinderen die stil zijn en dat fijn vinden (introverte kinderen bijvoorbeeld), kinderen die stil zijn en dat niet fijn vinden (ze zouden liever meer durven); en kinderen die stil zijn door externe factoren (bijvoorbeeld onveilig opgroeien, geleerd hebben dat stil zijn goed is, of gepest worden). Dit artikel gaat in ieder geval over kinderen die meestal onder de radar blijven. De kinderen waar we het niet zo vaak over hebben: we hebben er immers geen ‘last’ van. Kinderen dus, die gewoon doen wat ze moeten doen, zonder op te vallen. 

Stil zijn is niet altijd erg

Eerst even over het blije onopvallende kind: nog altijd wordt introversie – zelfs op scholen – beschouwd als een soort afwijking.[1] Men verwart ‘stil en introvert’ al gauw met ongelukkig, verlegen, sociaal onhandig of chagrijnig. En dat is jammer. Met die gedachtes doe je pakweg dertig procent van de kinderen tekort. Ruwweg een derde van de mensheid is meer introvert dan extravert.[2]

Vaak reageren we er ook nogal standaard op: ‘Wat ben je stil, is er wat?’ ‘Doe gezellig mee met Just dance’ of nog erger: ‘Iedereen moet gezellig meedansen, dus jij ook.’ We doen dat omdat deze leerlingen zich ‘moeten leren presenteren.’ De vraag is of dat een realistische gedachte is of een doel dat zinvol is. Hoeveel collega’s ken je die ‘geleerd’ hebben voor een paar honderd man te spreken en dat graag doen? Het gekke is dat we niet tegen een extravert kind zeggen ‘Je moet je leren wat meer op de achtergrond te houden.’

Laat die stille leerling gewoon lekker in dat hoekje zitten. Rustig, wat bedachtzaam en observerend.  Het stil en teruggetrokken zijn heeft niets te maken met verlegen zijn of antisociaal zijn. In een drukke omgeving zijn kost introverte mensen meer energie, terwijl extraverte mensen er energie van krijgen. Stille kinderen kiezen er soms nadrukkelijk voor zich niet te tonen.

Bertus, groep 7: ‘Ik vind het leuk op school. Ik leer heel veel. Ik weet eigenlijk ook best veel, maar ik steek nooit mijn vinger op. Dat vind ik niet nodig. Ik weet ook niet waarom. Ik luister liever naar wat andere kinderen zeggen en dan denk ik vaak “dat wist ik ook!” en dan word ik blij.’

Het feit dat je stil bent en geen problemen hebt, betekent natuurlijk niet dat je geen aandacht wilt van de leerkracht! Ook als stil kind wil je horen dat je het goed doet.

Stilte als signaal

Er zijn natuurlijk ook kinderen met ‘stil’ gedrag die wèl problemen hebben. Bijvoorbeeld omdat ze van nature angstig of verlegen zijn en daar wel degelijk last van hebben. Het kan ook zijn dat ze gepest worden, of een moeilijke thuis- of schoolsituatie hebben. Ze worden heel vaak niet opgemerkt. De subtiele signalen die zij uitzenden, worden door leerkrachten vaak gemist. En soms zijn er gewoon geen signalen te zien.

De leerkracht van groep 8 vertelt tijdens het tienminutengesprek enthousiast over Emma, een stil meisje in haar klas. ‘Emma is altijd zó rustig. Ze werkt goed en stoort nooit. Echt heel bijzonder. Van haar wil ik er wel dertig in de klas.’ De moeder van Emma reageert niet zoals de leerkracht had verwacht: ‘Emma vindt het helemaal niet leuk in de klas. Ze mag nergens aan meedoen van de stoere meiden.’

Waarom zijn kinderen stil?

Het is goed om kennis te nemen van mogelijke oorzaken om stil te zijn of stil te worden. In dit artikel is niet de ruimte om alle mogelijke oorzaken uitgebreid te bespreken. Ik stip daarom alleen een aantal mogelijke oorzaken aan, waarvan we sommigen wel eens over het hoofd zien (Horeweg, 2022). Kinderen kunnen stil zijn (of worden) omdat:

• Ze introvert zijn;
• Ze zich niet op hun gemak voelen in de groep;
• Ze het niet fijn vinden om bij deze leerkracht in de klas te zitten;
• Ze depressief zijn;
• Ze angstiger zijn dan gemiddeld en minder durven;
• Ze extreem verlegen zijn;
• Ze selectief mutisme hebben (Ze spreken dan wel buiten school, maar niet als ze op school zijn. De oorzaak is angst)[3];
• Ze de taal nog niet goed beheersen;
• Ze een TOS hebben en zaken niet zo goed begrijpen of kunnen verwoorden;
• Ze langdurig een niet passend onderwijsaanbod krijgen (denk aan hoogbegaafde kinderen);
• Ze gepest worden;
• Ze thuis geleerd hebben dat stil zijn een deugd is (culturele verschillen);
• Ze onveilig opgroeien en dit hun overlevingsstrategie is;
• Ze niet willen dat hun ouders (die thuis al genoeg problemen hebben) zich zorgen hoeven maken over hun gedrag.

Zoals je ziet is dit een behoorlijke lijst. Door kennis over mogelijke oorzaken tot je te nemen, kun je deze leerlingen adequater begeleiden. Zo is het in sommige situaties beter om praten juist níet ‘af te dwingen.’ Denk aan kinderen met selectief mutisme, (Horeweg, 2015; Sollman, 2018) of kinderen die thuis verwaarloosd, mishandeld of misbruikt worden (Horeweg, 2018). In andere gevallen (denk aan een leerling met een TOS) kan het juist goed zijn om het kind te stimuleren deel te nemen aan de interacties in de klas. Uiteraard wel met ondersteuning van de leerkracht (Sanders, 2017). Om de oorzaak van ‘de stilte’ te ontdekken moet je gericht gaan kijken naar je stille leerlingen.

Kijk gericht

Om gericht te kunnen kijken naar de wat meer onopvallende kinderen in de klas, kun je het beste planmatig observeren. Dit zijn immers juist de kinderen, die als je ‘ad random’ kijkt, over het hoofd worden gezien.
Let eens op welk kind je meestal NIET opvalt. Misschien gaat alles goed en is het kind gewoon bescheiden. Misschien lijkt hij stil te staren, maar neemt hij wel alles in zich op. Waardeer ze voor hun rustig ‘meewerken’,  juist de rustige kinderen krijgen weinig complimenten voor dit gedrag, terwijl kinderen met druk gedrag die een keertje stil aan het werk zijn, die complimenten wel krijgen.

Bij kinderen die niet opvallen kunnen natuurlijk ook kinderen zitten die niet ‘vrijwillig’ stil zijn , maar die problemen hebben en stil zijn en niet opvallen als copingstrategie gebruiken. Waarschijnlijk hebben zij uit ervaring ondervonden dat je maar beter niet kunt opvallen. Om dit te ontdekken zul je gericht moeten kijken naar de stille kinderen waar je je zorgen over maakt. Let op lichaamstaal, mimiek, (spaarzame) interactie met anderen, enz. Maar ga vooral ook in gesprek met deze kinderen.

Haal drempels weg

Voor veel kinderen – niet alleen voor de stille kinderen – blijken ‘opgaven’ als vragen stellen in de klas, vragen moeten beantwoorden als de hele klas luistert, of een spreekbeurt houden heel erg spannend.

Eind 2020 liet het NOS Jeugdjournaal een onderzoek uitvoeren hierover. Voor dit onderzoek werden ruim 500 leerlingen tussen de 9 en 13 jaar bevraagd  ‘Meer dan de helft van de kinderen durft niet alles te vragen in de klas. Ook zegt een op de drie kinderen het niet leuk te vinden als zij door de leraar worden aangewezen in de les.’ Als redenen hiervoor geven deze leerlingen op bang te zijn het fout te hebben, of iets doms te zeggen.

Er wordt door de ondervraagde leerlingen benadrukt dat er met name voor leraren een belangrijke rol is weggelegd. Zij kunnen het minder spannend maken om iets te zeggen in de klas. Het is aannemelijk dat stille kinderen hier nog wat meer last van hebben.

Wat kun je doen in de klas?

Voor de kinderen die het niet fijn vinden om voor het voetlicht te treden, kun je wellicht de drempel verlagen, zodat ze wel mee durven (en willen) doen. Hierna vind je een aantal manieren om dat te doen.

• Werk aan positieve groepsvorming (zie daarvoor Horeweg, 2021)
• Voer individuele gesprekjes met de stillere kinderen.
• Zoek stille kinderen bewust op. Noteer hoe vaak je hun aandacht geeft op een dag.
• Praat met alle kinderen: wat vinden zij van de klas, de sfeer, jouw optreden en hun eigen zwijgzaamheid?
• Praat met de klas over verschillen. ‘Wat is beter, jongens en meisjes: als je druk bent of als je stil bent?’
• Ken je leerlingen. Zet met name bij stille kinderen hun kwaliteiten in.
• Werk met wisbordjes in plaats van vingers opsteken. Zo kunnen stillere leerlingen ook laten zien wat ze kunnen.
• Als je in groepen werkt: stel deze slim samen. Zet geen stil kind bij drie druktemakers.
• Wissel je tafelgroepen of tweetallen regelmatig (na elke vakantie) van plek. Dat is goed voor de groepsvorming en vaak fijn voor stille kinderen die misschien bij een drukke klasgenoot zitten.
• Gebruik binnenkringen-buitenkringen bij vertellen.
• Laat vaker in tweetallen  werken.
• Bekijk of alle kinderen wel een passend leerstofaanbod hebben.
• Benadruk positieve eigenschappen van verlegen kinderen: geef hun zelfvertrouwen.
• Monitor je klas: hoe lopen de sociale lijntjes? Wordt er genegeerd of gepest? Gebruik drie keer per jaar een sociogram.
• Laat jezelf beoordelen. Door kinderen ook voor jou een rapport te laten invullen, kom je soms zaken te weten over je eigen functioneren in de ogen van je leerlingen.
• Stimuleer wel, maar accepteer ook. Zoals je eerder kon lezen: niet alle kinderen vinden het gezellig als er gedanst wordt, gek gedaan wordt of gepresenteerd wordt. En sommige kinderen genieten ervan om in de pauze even apart te zitten.

Ter illustratie

Je kon al lezen over de talloze redenen waarom een leerling stil kan zijn. Hierna bekijken we als voorbeeld een kind met een depressie wat nauwkeuriger.

Het komt niet vaak voor dat kinderen een depressie hebben, maar het komt zeker voor. Over kinderen met een gediagnosticeerde depressieve stoornis zijn geen Nederlandse cijfers bekend. Op grond van buitenlands onderzoek wordt geschat dat depressie bij kinderen onder de 5 jaar tussen de 0,9 en 1,8 procent bedraagt. Bij kinderen van 8 tot 13 jaar en tussen de 2,8 procent en 13-15 jaar 5,6 procent (Bosch, Buiting e.a., 2018). Voor de puberteit komt depressie bij jongens en meisjes evenveel voor, In de adolescentie komt een depressie bij meisjes veel vaker voor (verhouding 1:2) (Landelijke stuurgroep Depressie, 2009)

Kinderen met een depressie ogen soms hopeloos en hulpeloos.  Ze zijn weinig actief en hebben minder plezier dan voorheen. Een kind kan ook opvallend huilerig en hangerig zijn. Hij is eigenlijk te rustig. Hij heeft geen belangstelling in de dagelijkse dingen. Kinderen met depressie hebben soms slaapproblemen en klagen over pijntjes en vermoeidheid. Vriendschappen komen onder druk te staan, omdat het kind zich steeds verder terugtrekt in de hoop dat iedereen hem met rust laat. En dat is precies wat er soms gebeurt.

Wat kun je doen in de klas?

Allereerst zou de leerkracht de depressie kunnen ‘ontdekken’. Natuurlijk is een leerkracht geen psycholoog, maar hij kan gedrag dat hij opvallend vindt, vergelijken met het gedrag van andere kinderen. Bij zorgen kan de intern begeleider meekijken. Je hebt als leerkracht of begeleider dus een signaleringsfunctie. Soms zie je ‘iets’ aan sociaal gedrag, lichaamshouding, spraak, productiviteit in de les, motivatie en werkhouding dat er iets aan de hand is. Daarvoor moet je wel goed kijken, want we praten nog steeds over stille, onopvallende kinderen. Natuurlijk is school geen hulpverleningsinstantie, maar jouw kijk op kinderen is belangrijk.

Je kunt deze kinderen helpen door pedagogisch sensitief te handelen. Dat klinkt wat vaag, maar houdt in dat je ziet wat het kind nodig heeft en hiernaar handelt. Uiteraard doen leerkrachten dat vaak al; Elke leerkracht werkt immers aan een veilig klassenklimaat. Voor deze kinderen moet dat nog veiliger. Je kunt het klassenklimaat nog veiliger maken door er bijvoorbeeld op te letten dat je voorspelbaar bent. Je kunt er ook op letten dat je genoeg complimenten geeft – iets wat je normaal al doet, maar waar je nu misschien extra op let. Een begrijpelijke reactie zou kunnen zijn dat je toegeeflijk wordt omdat het kind ‘zielig’ is, maar grenzen die vaststaan, geven veiligheid en geborgenheid.  Kinderen met depressie hebben succeservaringen nodig (ze denken niets te kunnen). Pas echter op dat je eisen niet langdurig te laag zijn, omdat het kind dan juist kan gaan denken ‘niets te kunnen’. Over het algemeen helpt het beter om hetzelfde werk te doen, met extra hulp van jou of een begeleider.

Wat zeker ook helpt is, is een goed sociaal netwerk: in school kan jouw klas dat zijn (Grav e.a., 2012) Verder is het wederom belangrijk dat er vanaf groep 1 en 2 aandacht is voor sociaal emotioneel leren (SEL ), zodat kinderen bepaalde SEL-competenties aangeleerd krijgen en oefenen (Pophillat, e.a., 2016).

Tot slot

• Observeer elke dag je klas even, terwijl de kinderen samen bezig zijn met een coöperatieve opdracht of zelfstandig werken.
• Laat ze ook even tijd nemen om contact te zoeken met de ‘stille’ kinderen. Ook stille kinderen willen ‘gezien’ worden om zijn wie ze zijn.
• Wees je ervan bewust dat er achter internaliserend gedrag soms een probleem schuilt, maar dat dit zeker niet zo hoeft te zijn.
• Soms zijn kinderen niet stil omdat ze dat zo graag willen. Ze hebben onze hulp nodig om dingen te kunnen zeggen of te doen. Help hen met zachte hand, doe het samen en geef ze langzaam meer vertrouwen in ons of in zichzelf .
• Deze post verscheen eerder op wij-leren.nl 

Literatuur

• Grav, S., Hellzèn, O., Romild, U., & Stordal, E. (2012). Association between social support and depression in the general population: The HUNT study, a cross-sectional survey. Journal of Clinical Nursing, 21, 111-120. https://doi.org/10.1111/j.1365-2702.2011.03868.x
• Horeweg, A. (2015). Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs. Tielt: Lannoocampus.
• Horeweg, A. (2021).Handboek Gedrag op school, deel 1. Huizen: Pica.
• Horeweg, A. (2022, in press). Als je leerling stil is. Over mogelijke oorzaken van teruggetrokken gedrag. Huizen: Pica.
• Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire richtlijnontwikkeling in de GGZ (2009). Addendum Depressie bij Jeugd bij de Multidisciplinaire Richtlijn Depressie. Trimbos-instituut/CBO
• NOS Jeugdjournaal, 2020. https://jeugdjournaal.nl/artikel/2359889-onderzoek-veel-kinderen-vinden-het-spannend-om-de-beurt-te-krijgen.html
• Pophillat, E., Rooney, R. M., Nesa, M., Davis, M. C., Baughman, N., Hassan, S., & Kane, R. T. (2016). Preventing internalizing problems in 6–8 year old children: A universal school-based program. Frontiers in Psychology, 7. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2016.01928

---

[1] Horeweg, A. (2022). Als je leerling stil is. Over mogelijke oorzaken van teruggetrokken gedrag. Pica.

[2] Smit, 2017.

[3] Sollman, E. (2018). Breek de stilte. Over selectief mutisme en extreme verlegenheid bij kinderen. Huizen: Pica.

 

Ontworteld

 Stel je voor: denk even aan je eigen leven. Je partner, je gezin, je baan, je huis en je auto: alles wat voor jou het leven mooi maakt en vertrouwd is. Stel je nu voor dat ik je daar NU weghaal. Je krijgt een nieuw liefdevol gezin, een mooiere auto en een mooi, groter huis, nieuwe mensen om je heen en een beter betaalde baan. Het enige dat je niet meer kunt, is terug naar de dingen die op dit moment je leven de moeite waard maken. Geen contact en geen kans er ooit iets van terug te vinden

Wat je hierboven leest, overkomt in feite een groot aantal kinderen op vaak zeer jonge leeftijd. Soms op een leeftijd dat ze niet eens de woorden hebben om dit te benoemen of te begrijpen. Het zal je dan misschien niet meer verbazen dat een problematische gehechtheid vaker voorkomt bij kinderen die geadopteerd zijn of opgroeien in een pleeggezin.[62]

Adoptiekinderen hebben in de basisschoolperiode vaker leer- en gedrags[1]problemen (maar niet altijd!). Ze vertonen relatief vaak druk of overactief gedrag en kunnen zich op school soms moeilijker concentreren dan leeftijdgenootjes.[641] Dit kan een gevolg zijn van vroegere ondervoeding en verwaarlozing. Niet verbazend is dat jongens vooral externaliserend gedrag vertonen (hyperactief, agressief of zelfs delinquent) en meisjes zowel externaliserend als internaliserend gedrag laten

Hieronder vind je de onderwijsbehoeften van deze kinderen, die overigens niet verschilt van die van andere kinderen. Het gaat vooral om extra aandacht voor deze zaken. Onderwijsbehoeften van adoptiekinderen [649]

• ervaren van veiligheid en vertrouwen in de leerkracht(en);

• zich gewaardeerd voelen, het gevoel krijgen dat het kind er mag zijn;

• consequent regels hanteren en duidelijk zijn;

• bieden van hulp en ondersteuning bij stress en emotieregulatie;

• voorspelbaar dag- en weekritme;

• rustige werkplek in de klas en in het groepje (overzicht versus nabijheid)zien.[642]

Bron: Horeweg, A. (2023). Kinderen met hechtingsproblemen in de klas. 2de druk. Daar vind je ook de literatuur waarnaar verwezen wordt.

Toxische schaamte

 Toxische schaamte

In de koffer van een getraumatiseerd kind zit vaak ook schaamte. Schaamte gaat dieper dan schuld. Bij schuld heb je iets verkeerds gedaan, bij schaamte ben je verkeerd. Kinderen die op jonge leeftijd trauma(’s) hebben ervaren en daardoor onveilig gehecht zijn, hebben toxische schaamtegevoelens. Dit is het gevolg van een ernstig beschadigd, zo niet vernietigd, zelfbeeld ‘ik ben slecht, ik ben niet de moeite waard, ik ben een fout.’ 22,23 Daardoor worden de emoties hopeloosheid en machte- loosheid getriggerd. Dat is een zeer onplezierig gevoel. Schaamte is de krachtige en pijnlijke emotie die gevoelens van waardeloosheid, onbetamelijkheid, machteloosheid, ongemak en walging over zichzelf combineert.
Schaamte is desastreuzer dan schuld. Bij schuld gaat het om gedrag dat niet deugt; bij schaamte gaat het om het ‘zelf’ dat niet deugt. Daardoor heeft schaamte een diep beschadigend langetermijneffect op het zelfbeeld van het kind. Het kind walgt van zichzelf, terwijl het niet precies weet waarom. Wat deze kinderen daardoor vaak ontwikkelen is ‘een schild tegen schaamte’.24 Het kind reageert met een overreactie aan emoties zoals: ontkenning, kleineren, anderen de schuld geven en woedeaanvallen. Vervolgens verliest de leerling het overzicht, kan niet meer reflecteren en kan niet tot oplossingen komen. De hopeloosheid en machteloosheid, de emoties die door de toxische schaamte worden getriggerd, nemen de regie over.
Het is van belang te onderkennen dat onder die schaamte de vaak onbekende en ongekende woede zit. Leerkrachten die getuige of het mikpunt zijn van de reacties van de leerling, raken vaak zelf ontregeld en verliezen daarmee ook hun reflectievermogen.25 Omdat schaamte gaat over wie je bent en niet over wat je doet, is het moeilijk te beïnvloeden. Wat op lange termijn helpt is het opdoen van positieve ervaringen in relatie met een voorspelbare, betrokken volwassene (bijvoorbeeld de leerkracht).26

Vandaag kwam de achtste druk/oplage van Horeweg, A. (2018). De traumasensitieve school uit. Ik wil alle onderwijscollega's die zich verdiepen in traumasensitief onderwijs bedanken. #onderwijs #traumasensitiefonderwijs #traumasensitieveschool #ace #gedrag Anton Horeweg 👨‍🏫 Uitgeverij LannooCampus

  Noten:
  19(Grietens, 2017)
   20 (Lamers, 2015)
   21 (Hughes, 1998)
   22 (Hughes, 2014)
23 (Golding & Hughes, 2012) 
24 (Golding & Hughes, 2012)
25 (Jong, de, 2014)                     
26 (Coppens e.a., 2021) 

Musab

 ‘Jongens en meisjes, dit is Musab, hij komt bij ons in de klas.’

Naast mij stond een vrij stoere jongen. Uitdagend keek hij de klas in, helemaal niet timide, zoals de meeste kinderen die zomaar ergens in een vreemde klas gedropt worden.

Ik wees hem zijn plek aan en gaf hem zijn spullen. De eerste dag keek Musab vooral rond. Werken deed hij nauwelijks. Dat snapte ik wel, ook al keek hij stoer en uitdagend, hij moest vast nog wennen aan zijn klas. Toen we tegen drie uur de klas gingen opruimen kwam Manon klagen: ‘Meester, Musab schopt me zomaar.’ ‘Zomaar?’ echode ik. ‘Jij deed niets?’

Manon verzekerde me dat ze echt niets had gedaan. Ze leek oprecht. Ik vond haar ook geen meisje dat dit soort dingen zou verzinnen. Ik stelde haar gerust en vertelde dat ik op Musab zou letten. De dagen erna regende het klachten over Musab. Schijnbaar uit het niets schopte, kneep en sloeg hij. Soms zag ik het gebeuren, maar vaker helemaal niet. Musab werd ook snel drukker. Hij had commentaar op van alles en nog wat, wilde graag zaken regelen die ik liever zelf regelde en wilde ook voor de kinderen wel bepalen wat zij moesten doen.

Zo te zien lag de kracht van Musab in het controleren van zijn omgeving. Hij deed er in ieder geval verwoede pogingen toe. Omdat Musab een kop groter was dan de meeste kinderen, begon de situatie toch wel vervelende vormen aan te nemen. Sommige kinderen waren duidelijk bang voor hem. Ik besloot met hem te praten, maar helaas had Musab besloten om dat niet met mij te doen. Hij had geen problemen, hij had mij niet nodig, want hij kon prima op zichzelf passen en de andere kinderen moesten niet zo zeuren. Hij deed immers niets? Welke pedagogische trucjes ik ook probeerde in het gesprek, ik stuitte op een muur van ‘Weet ik niet’, ‘Hoe moet ik dat weten?’ en stilzwijgen.

Toen Musab weg was naar huis, zat ik nog een tijd lang voor me uit te staren. Hoe help je een kind dat niet geholpen lijkt te willen worden?

Eerst maar alle zaken eens op een rijtje gezet dan. Musab kwam uit Eritrea. Zijn ouders waren gevlucht voor het bewind daar en waren via een lange tocht door Afrika uiteindelijk met een bootje de Middellandse Zee overgestoken, samen met nog tweehonderd anderen in datzelfde bootje. Onderweg hadden ze mensen zien doodgaan en hun tocht door Afrika was ook een zware tocht geweest. Musab was dus weggerukt van huis, vrienden en familie, had geweld meegemaakt en had zelf ook moeten lijden tijdens de zware tocht. Daarna had het gezin in een vluchtelingenkamp gezeten, waaruit ze uiteindelijk vertrokken waren, om ten slotte te eindigen in Ter Apel. Vanuit daar hadden ze nog op drie andere plekken gezeten, voor Musabs tocht op onze school eindigde. Voorlopig dan. Al die onzekerheid … Geen wonder dat je als kind de boel wilt regelen. Elke beetje houvast is welkom.

Ik besloot Musab om te beginnen een andere plek in de klas te geven. Achteraan, met mooi overzicht over de groep. Niemand achter hem, alleen vóór hem. Ik zette hem naast Alex, een beer van een jongen die de goedheid zelve was. Hopelijk zou zijn kalme gemoed ook uitstralen naar Musab. Daarnaast gaf ik Musab de verantwoordelijkheid over een paar taken die in de klas gedaan moesten worden: hij mocht mijn oerwoud aan planten beheren en verzorgen en de whitebordjes en stiften uitdelen. Verder paste ik mijn uitleg aan en vertelde vaker wat er ging komen. Heel langzaam leek er iets te veranderen in het gedrag van Musab. De kleine stukjes controle die hij kreeg, leken hem goed te doen. Op de een of andere manier had Alex ook invloed op hem, Musab sloeg niet of nauwelijks meer andere kinderen. Zich bemoeien met van alles en nog wat met de bedoeling de zaken naar zijn hand te zetten deed hij nog wel. Ik besloot er maar eens een aantal gesprekken in de klas over te houden.

‘Hoe beslissen wij in deze klas wat we gaan doen?’ En vooral: ‘Wat doe je als iemand de baas wil spelen?’ Uit die gesprekken kwam uiteindelijk naar voren dat de groep kon helpen. Iemand die zijn zin wil doordrijven, kan gestopt worden door de rest van de klas: ‘Als we besluiten dat we iets zo en zo doen en één iemand wil dat niet, dan kan hij op dat moment niet meedoen. Natuurlijk is hij meteen welkom als hij volgens de gemaakte afspraken wil meedoen.’

Het leidde in de weken erna tot een vaak boze en verbaasde Musab, die merkte dat grote groepen kinderen niet deden wat hij op dat moment wilde. Op die momenten probeerde ik in de buurt te zijn en praatte ik met hem over hoe je met groepen niet altijd precies kan doen wat je zelf wilt. Op zo’n moment mag je zelf kiezen: je doet niet mee, of je doet mee volgens de regels van de anderen. Jij bent de baas over jou, dus dat bepaal jij helemaal zelf. Over dat laatste moest hij hebben nagedacht, want een paar dagen later kwam hij vertellen dat hij besloten had om toch mee te doen op momenten dat de klas niet koos voor wat hij wilde. ‘Ik heb bepaald dat dat toch leuker is’, zei hij ernstig.

Bron: Horeweg, A. (2018). De traumasensitieve school. Lannoocampus.

 

 

 

 

 

 

We trekken aan de verkeerde kant van het gras.

 

Disclaimer: Ik ben een hoogopgeleide, witte man die makkelijk praten heeft.

Ik ga je deze raadselachtige zinnen allebei uitleggen. Ze houden verband met elkaar en ook weer niet, dat het maar duidelijk mag zijn.  Het onderwijspeil daalt al jaren, dat is geen nieuws, maar wel reden tot zorg. De voor nu aangedragen oplossing: meer aandacht voor de basisvakken, taal, lezen en rekenen. Op zich niets mis mee, want vergis je niet, er wordt op school wat tijd verspild aan onzinnige bezigheden. U weet wel zaken als ‘Leer je smeren met zonnebrand’ ’Week van het beleggen’(Ja echt!), maar ook aan veel zaken die als ‘leuk’ worden betiteld door veel mensen en daarom ‘dus’ echt moeten plaatsvinden. Onderwijskundig gezien niet altijd handig. Voorbeeldje: gratis naar de bioscoop, omdat die geopend wordt. Alsof het onderwijs een entertainmentindustrie is.

Winst (zij het niet direct geldelijk) kan dus worden behaald. Tegelijkertijd ligt de nadruk zeer sterk op het cognitieve. Het gaat slecht met de resultaten dus we moeten meer aandacht aan de cognitieve kant besteden. Drama, zingen, alle vormen van kunst: geen tijd voor, want niet gewaardeerd en later geen brood mee te verdienen, op wat uitzonderingen na. Nee, nog meer nadruk op presteren. Trekken aan dat gras, vooruit moeten we, omhoog! Presteren is je toekomst immers? Voor de (vooral cognitieve) prestaties wijkt al het andere, tot naar mijn idee medemenselijkheid toe, want geen tijd voor. Voorstanders zeggen dit te doen uit liefde voor het kind. Want alleen een hoogopgeleid (vergeef me de uitdrukking) kind, heeft een goede toekomst (met genoeg geld).

En daar heeft die stroming wel een punt. Kansarme kinderen zijn kansarm omdat hun beroep vooralsnog minder geld oplevert. Zonder opleiding ben je in ons land nu eenmaal vrij kansarm. Dat is de realiteit. En ja, er zijn mensen ‘zonder’ opleiding die beter boeren dan ik, maar dat zijn uitzonderingen en dat is niet omdat ik zo goed boer, maar omdat zij waarschijnlijk een talent hadden wat school overbodig maakte. Een meer praktische opleiding wordt in elk geval veel minder gewaardeerd. Soms verbinden we er zelfs een zinnetje aan ‘Hij kon niet zo goed leren dus is hij..(praktisch beroep) geworden. Dat heb ik niet verzonnen. Het is een feit (overigens een belachelijk feit, want als de loodgieter mijn kraan niet maakt heb ik echt een probleem. Dat heeft die loodgieter wel geleerd, iets dat mij nooit gelukt is. Ik kan het zelf niet).

De vraag die telkens bij mij rijst (en daar komt de hoogopgeleide witte man zonder geldzorgen om de hoek kijken) is: worden kinderen hier gelukkig van? Altijd maar presteren op cognitief gebied? Op school nauwelijks ruimte voor kunst en aanverwante vakken? Nauwelijks of geen tijd voor een gesprek met je klas of het nu wel of niet goed is dat iemand zich op sociale media gedraagt als een idioot? Praten over de ethische aspecten van de klimaatcrisis, het feit dat sommige kinderen niet eens te eten hebben of over wat nu eigenlijk naar elkaar omzien betekent? Oog hebben voor kinderen? Kinderen leren oog te hebben voor elkaar? Kan niet, want de resultaten moeten omhoog. ‘We moeten gewoon af van die zesjescultuur en we moeten weer prestaties eisen’ (maar dat deden we al en de wachtlijsten van psychologen staan vol met mensen die zijn afgehaakt in die ratrace).

Ik zou willen dat we op school gewoon goed les konden geven (wat goed is, is een andere discussie), terug gaan naar waar school voor bedoeld is en een zooi zaken overboord gooien. Dus kinderen leren lezen, spellen en rekenen, kennis van de wereld meegeven en een goed mens worden, met compassie voor anderen. Iemand die ervan overtuigd is dat hij of zij er mag zijn zoals hij is en gewaardeerd wordt als mens). Ik zou willen dat we wat minder kinderen vergelijken met elkaar en kinderen leren zichzelf te vergelijken met hun  eerdere zelf en dan zien dat je elke dag wat bijleert. Op elk gebied. Maar ja, ik heb makkelijk praten. Waarom heb ik al eerder uitgelegd.

 

Trauma en emoties

 

‘Emotional neglect and emotional abuse are extremely devastating experiences for a child’

Dr. A. Talmon. Senior Lecturer, Paul Baerwald School of Social Work and Social Welfare, the Hebrew University of Jerusalem, Israel

Het gaat niet om de stoornis

Een stoornis waar bijna niemand van heeft gehoord en waar de onderzoeken niet voor het oprapen liggen. Alexithymia: het onvermogen om  te weten welke emoties je ervaart en onvermogen om emoties onder woorden te brengen. De resultaten van een groot onderzoek[1] ( N=36000) leveren bevindingen op die van belang kunnen zijn in school.

Voor we naar het onderzoek kijken eerst een aantal begrippen om de context te duiden.

Begrippen

Emoties: Een emotie is een innerlijke beleving of gemoedsbeweging zoals vreugde, angst, boosheid, verdriet en kan door een situatie of gebeurtenis worden opgeroepen.[2]

Als je opgroeit leer je door interactie met je opvoeders emoties herkennen, verwoorden en er op een ‘acceptabele’ manier mee omgaan. Dat wil zeggen dat je niet je spullen sloopt omdat je boos bent op iemand. Dit proces is het proces van emotieregulatie.

Emotieregulatie: Emotieregulatie is een belangrijke psychologische vaardigheid die een rol speelt bij het bevorderen van mentale gezondheid, sociale interacties en het vermogen om aan te passen aan veranderende omgevingsomstandigheden.^[3] Het is een actieve en bewuste inspanning om emoties te ervaren, te interpreteren, te uiten en te sturen.

Kinderen die opgroeien in onveilige gezinnen, krijgen soms te maken met specifieke vormen van kindermishandeling (die vaak in combinatie voorkomen). Zo komen emotionele verwaarlozing en fysieke verwaarlozing vaak samen voor. Twee ervan lijken een duidelijke rol te spelen in het onvermogen emoties te duiden of te voelen, een derde lijkt ook een rol te spelen.

Emotionele verwaarlozing

Emotionele verwaarlozing treedt op wanneer zorgverleners niet voorzien in de emotionele behoeften van een kind, waaronder veiligheid en comfort. Er leeft niemand mee bij leuke dingen, niemand troost het kind als het verdrietig is.

Emotionele mishandeling

Emotioneel misbruik vindt plaats wanneer zorgverleners kinderen belachelijk maken, kleineren of de schuld geven, waardoor ze verantwoordelijk worden voor problemen in het huishouden of de verzorger. “Was jij maar nooit geboren’ of ‘Je was een ongelukje’ en dat soort uitspraken is waar deze kinderen mee te maken hebben.

Lichamelijke verwaarlozing: Het kind krijgt niet voldoende te eten, kleding of leeft in slechte hygiënische omstandigheden.

Het onderzoek

Onderzoekers onthullen een correlatie tussen alexithymie (moeite met het identificeren en beschrijven van emoties) en verschillende vormen van kindermishandeling, met name emotionele verwaarlozing, emotionele mishandeling en lichamelijke verwaarlozing.^{[4] [5]}

Emotionele verwaarlozing en fysieke verwaarlozing komen vaak samen voor. Jongens kampen hier vaker met dit probleem dan meisjes, 13% tegen 7%. Deze kinderen hebben dus moeite om de vraag ‘Hoe voel je je?’ te beantwoorden.

Mogelijke oorzaken

In gezinnen waar kindermishandeling voorkomt, worden emoties vaak niet besproken en weggedrukt of op een ‘overdreven’ manier geuit. Mishandelde kinderen missen vaak positieve modellen het omgaan met emoties.^{[6] [7]} Het ervaren van meer negatieve emotie in combinatie met het ontvangen van minder gezonde voorbeelden van emotie-ervaring en -expressie kan leiden tot tekorten in emotioneel bewustzijn en expressie.

Kinderen die opgroeien in gewelddadige of verwaarloosde gezinnen kunnen een gevoel van machteloosheid ontwikkelen dat ‘negatieve’ emoties oproept.^[8]

School kan een positieve rol spelen

Hoe gaat het met jou? Hoe voel je je? vragen die we in een traumasensitieve school vaker stellen. De bevindingen  uit het onderzoek geven aan hoe belangrijk aandacht geven aan SEL (herkennen emoties, woorden leren die emoties uitdrukken, enz.) is. Voordat je kunt werken aan het reguleren van je gevoel, moet je eerst je gevoel begrijpen en herkennen.^[9] Emoties helpen ons te handelen, beslissingen te nemen en anderen te begrijpen. Emoties helpen andere mensen ons ook te begrijpen.^[10]

Masterclass traumasensitieve school

In onze masterclass traumasensitieve school gaan we onder andere in op SEL en emotieregulatie.

Meer informatie of inschrijven? 20 september 2023. https://tinyurl.com/b4jdeauu

 

 

---

[1] Ditzer, J., Wong, E. Y., Modi, R. N., Behnke, M., Gross, J. J., & Talmon, A. (2023). Child maltreatment and alexithymia: A meta-analytic review. Psychological Bulletin. Advance online publication. https://doi.org/10.1037/bul0000391

[2] https://nl.wikipedia.org/wiki/Emotie

[3] Burns, E. E., Jackson, J. L., & Harding, H. G. (2010). Child maltreatment, emotion regulation, and posttraumatic stress: The impact of emotional abuse. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 19(8), 801-819.

[4] Khan, A. N., & Jaffee, S. R. (2022). Alexithymia in individuals maltreated as children and adolescents: a meta‐analysis. Journal of child psychology and psychiatry, 63(9), 963-972.

[5] Ditzer, J., Wong, E. Y., Modi, R. N., Behnke, M., Gross, J. J., & Talmon, A. (2023). Child maltreatment and alexithymia: A meta-analytic review. Psychological Bulletin.

[6] Moriguchi, Y., Ohnishi, T., Lane, R. D., Maeda, M., Mori, T., Nemoto, K.,Matsuda, H., & Komaki, G. (2006). Impaired self-awareness and theory of mind: An fMRI study of mentalizing in alexithymia.NeuroImage,32(3),1472–1482.https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2006.04.186

[7] De Young, A. C., Kenardy, J. A., & Cobham, V. E. (2011). Trauma in early childhood: A neglected population. Clinical Child and Family PsychologyReview,14(3), 231–250.https://doi.org/10.1007/s10567-011-0094-3

[8] Katz, C. (2013). The narratives of abused children who have survived attempted filicide. Child Abuse & Neglect,37(10), 762–770.https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2013.04.015

[9] Alexithymia & Childhood Trauma: Unraveling The Mysterious Connection, juni 2023. Neuroscience News. https://tinyurl.com/23hc5c4u Verkregen op 08-06-2023.

[10] Shariff, A. F., & Tracy, J. L. (2011). What are emotion expressions for? Current Directions in Psychological Science, 20(6), 395–399. https://doi.org/10.1177/0963721411424739

'Ik ga het vertellen!'

 

‘Ik ga het vertellen’. Als je iets weet over loyaliteit tussen kind en ouders, als je iets weet over het schuldgevoel en de schaamte die kinderen voelen als ze thuis mishandeld, verwaarloosd of misbruikt voelen, als je iets weet over de bedreigingen die kinderen soms meekregen om vooral hun mond te houden[1], dan snap je hoe ontzettend moedig het is als een kind zijn of haar mond durft open te doen tegen een ‘vreemde’ die daar niet op zit te wachten.

Zelfs als je die vreemde kent, is een behoorlijke kans dat je als kind niet geloofd wordt, omdat je ouders aardige, hardwerkende mensen zijn. En jij? Jij bent een kind waar toch al dingen aan op waren gevallen: je gedrag is niet altijd even goed, je schoolresultaten ook niet en in de les droom je regelmatig weg.

En, als ze je wel geloven, wordt het misschien allemaal nog erger. Misschien krijg je nog meer problemen thuis, misschien moeten je ouders naar de gevangenis, huilt je moeder zich dood of word jij in een weeshuis geplaatst en vind niemand jou meer leuk.

Over dat ‘er niet op zit te wachten’, dat is onderzocht. Zevenenveertig procent van de kinderen twijfelt of ze op school (klasgenoten, leerkracht) wel zitten te wachten op gesprekken over dit onderwerp. Elf procent weet het zeker: hier kun je op school niet mee aankomen.[2]

Zomaar wat gedachten die kinderen kunnen hebben, naast de gedachten dat de verwaarlozing, mishandeling of het misbruik ‘gewoon’ is, erbij  hoort, bij iedereen wel zo zal gaan of hun eigen schuld is omdat ze nu eenmaal een slecht kind zijn.

Trouwens, dit soort dingen gebeurt door enge kinderlokkers, mannen die uit bosjes springen of in een busje door de wijk rijden toch? ‘Meester! Daar rijdt een kinderlokker!’ Kinderen horen dingen van elkaar (en soms van volwassenen) die niet kloppen. Ze hebben geen referentiekader.

Daar kunnen we op school iets aan doen. De leerkracht maakt tijd, anderen de materialen. Zo is er bijvoorbeeld Schildje[3] voor groep 1 en 2, is er een prachtig boek verschenen over niet leuke geheimen: Sam en het niet-leuke geheim[4], is er een site die je met kinderen kunt bespreken: www.hulpbijkindermishandeling.nl  en is er Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap[5] voor groep 7 en 8. Zelfs voor het Voortgezet onderwijs en het mbo is er een boek: Niet jouw schuld. Een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap.[6]

---

[1] Bicanic, I & De Jong, A. (2017). Als je het vertelt dan…” Verbale dreigementen aan het adres van slachtoffers van seksueel misbruik. EMDR Magazine 15, 2020, p 30-32.

[2] C. Hoefnagels, S. Onrust, M. van Rooijen, H. Jonkman, A. van Spanje-Hennes, L.D. Breeman, Changing the classroom climate to lower the threshold for child abuse and neglect self-disclosure: a non-randomized cluster controlled trial, Children and Youth Services Review (2021), doi: https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2021.106196

[3] Schildje.nl

[4] Vaessen, W. & Melsen, P. (2023). Sam en het niet-leuke geheim. Vesper Publishing.

[5] Horeweg, A. (2022). Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap. 2^de druk, Pica.

[6] Horeweg, A. (2023). Niet jouw schuld. Een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap. Pica.